Piryt - dlaczego nazywany jest złotem głupców?
Piryt - minerał, który wygląda jak skarb, ale skarbem nie jest. Od wieków nabierał poszukiwaczy złota, marzycieli i tych, którzy wierzyli, że znaleźli bogactwo. Jego złocisty blask potrafi oczarować ale tylko na chwilę. Stąd właśnie jego przydomek "złoto głupców".
Czy piryt to tylko podróbka złota? Skąd się bierze, jak go rozpoznać i czy ma jakąś wartość? Może nie kupisz za niego pałacu, ale wciąż skrywa kilka tajemnic. No i nie zapominajmy, że iskrzy pod wpływem uderzenia. W dawnych czasach używano go do rozpalania ognia.
A to dopiero początek, bo piryt to nie tylko minerał, który oszukał niejednego poszukiwacza skarbów. To też składnik węgla, potencjalne zagrożenie i jednocześnie ozdoba. Pełen sprzeczności. To jak to z nim naprawdę jest?
Co to jest piryt i jak wygląda?
Piryt to minerał, który na pierwszy rzut oka może wyglądać jak złoto. Błyszczy, mieni się złocistym blaskiem, ma metaliczny połysk ale to tylko złudzenie. W rzeczywistości to siarczek żelaza (FeS2), czyli zupełnie inna liga. Nie da się go przetopić na kosztowności, nie ma wielkiej wartości, ale za to potrafi nieźle zaskoczyć.
A jak wygląda? Najczęściej tworzy sześcienne kryształy, niektóre perfekcyjnie równe, jakby ktoś je precyzyjnie wyciął. Ale potrafi też przybierać inne formy: ośmiościany, wielościany, gwiazdy, kule, a czasem coś, co wygląda jak maleńkie monety. Ciekawostka? Istnieje odmiana pirytu przypominająca tarczę Słońca. Ma płaską, promienistą strukturę i wygląda, jakby natura postanowiła stworzyć własne złote medale.
Co jeszcze? Piryt ma chłodniejszy odcień niż złoto. Nie jest tak ciepło żółty, bardziej srebrzysty, czasem wpadający w zielonkawy połysk. I jeszcze jedno - odbija światło zupełnie inaczej niż złoto. Zamiast miękkiego, głębokiego blasku daje efekt przypominający lustro, czasem wręcz lekko migoczący.
A jeśli myślisz, że to koniec niespodzianek to dodamy jeszcze, że piryt potrafi iskrzyć! Gdy uderzysz nim o metal, sypie iskrami. Nic dziwnego, że kiedyś używano go do rozpalania ognia. Taki kawałek "złota", który świeci i może podpalić chrust.
Jak odróżnić piryt od złota?
Najprostsza zasada? Nie wszystko złoto, co się świeci! Piryt potrafi oszukać oko, ale jeśli wiesz, na co zwrócić uwagę, nie dasz się nabrać. Jak więc rozpoznać, co masz w ręku - skarb czy "złoto głupców"?
- Twardość. Złoto jest miękkie, da się łatwo zarysować. Twardość złota to 2,5 w skali Mohsa. Piryt? Jest znacznie twardszy, nie podda się tak łatwo. Jego twardość to 6-6,5.
- Łamliwość. Złoto się zgina, rozciąga, można je formować. Piryt? Pęka, kruszy się i może rozpaść się na kawałki.
- Kolor. Złoto ma ciepły, głęboki, żółty odcień. Piryt? Bardziej chłodny, srebrzysto-złoty, czasem z lekkim zielonkawym połyskiem.
- Połysk. Złoto błyszczy równomiernie, ma miękki, szlachetny blask. Piryt odbija światło jak lustro i może wyglądać nieco zbyt jaskrawo.
- Waga. Złoto jest gęste i bardzo ciężkie. Gęstość złota to 19,28 g/cm3. A piryt? Zaledwie 4,8-5 g/cm3. Weź dwa podobnej wielkości kawałki. Jeśli czujesz, że jeden jest wyjątkowo lekki, to pewnie piryt.
- Kształt kryształów. Złoto występuje w nieregularnych grudkach, bryłkach. Piryt? Najczęściej w postaci sześcianów, ośmiościanów albo promienistych skupisk. Jeśli kamień wygląda jak mała, złota kostka, to na pewno piryt!
- Iskrzenie. Uderz piryt o metal. Sypie iskrami? No to bingo, to piryt! Złoto jest zbyt miękkie, by dało taki efekt.
- Dźwięk. Złoto, gdy upuścisz je na twardą powierzchnię, wydaje głuchy dźwięk. Piryt? Dzwoni, jakbyś upuścił metalowy przedmiot.
Podsumowując - jeśli coś wygląda jak złoto, ale za bardzo się błyszczy, jest lekkie, kruszy się albo iskrzy ... cóż, gratulacje, znalazłeś piryt!
O tym jak wyglądają minerały szlachetne wraz ze zdjęciami, przedstawiliśmy w artykule: Metale szlachetne - lista oraz ich właściwości i ciekawostki.
Sześcienne kryształy pirytu (7,0 × 5,0 × 2,5 cm). Znaleziony w kopalni Huanzala, Huallanca, Bolognesi, Ancash, Peru.
© Źródło: Wikimedia Commons. Autor: Ivar Leidus. Licencja: CC BY-SA 4.0.
Czy piryt jest szkodliwy?
Czy piryt jest szkodliwy? I tak, i nie. Zależy, w jakiej formie i w jakich warunkach go trzymasz.
- Dotykanie? Bezpieczne! Piryt nie wydziela żadnych toksyn i nie wchłania się przez skórę. Możesz go trzymać w dłoni, obracać, podziwiać - nie zaszkodzi.
- Wdychanie pyłu? Problem. Jeśli piryt się kruszy, uwalnia drobinki siarczku żelaza. W zamkniętych pomieszczeniach, zwłaszcza w wilgotnym środowisku, może to prowadzić do powstawania dwutlenku siarki. A ten, jak wiadomo, nie jest zbyt przyjazny dla płuc.
- Woda + piryt = kwas?! Tak! W wilgotnym środowisku piryt zaczyna się utleniać i może wytwarzać kwas siarkowy. To dlatego stare zbiory minerałów czasem dosłownie się rozpadają.
- Zagrożenie w kopalniach. W dużych ilościach piryt może być wręcz niebezpieczny. Jego utlenianie w kopalniach powoduje powstawanie kwaśnych wód, które zatruwają środowisko. A w kontakcie z węglem i tlenem może nawet prowadzić do samozapłonu złóż!
- Biżuteria z pirytu? Tak, ale ostrożnie! W kontakcie z wilgocią piryt może matowieć, kruszyć się, a nawet wydzielać siarkowy zapach. Możliwe są również podrażnienia skóry. Dlatego jeśli masz pirytową ozdobę, lepiej trzymać ją w suchym miejscu.
Podsumowując - trzymanie kawałka pirytu na półce nie zaszkodzi, ale jeśli zacznie się kruszyć, rdzewieć czy zmieniać zapach lepiej się go pozbyć!
Piryt w węglu - co tu robi?
Dobra, wyobraź sobie, że masz kawałek węgla. Czarny, matowy, a tu nagle błysk! Małe, złociste drobinki ukryte w środku. To właśnie piryt, który często występuje w złożach węglowych. Ale po co on tam?
- Naturalny pasażer na gapę! Uważa się, że piryt tworzył się w tych samych warunkach co węgiel.
- Zły bohater spalania. Problem zaczyna się, gdy taki węgiel ląduje w piecu. Piryt zawiera siarkę, która podczas spalania uwalnia się do atmosfery, tworząc dwutlenek siarki (SO2). A to już pierwszy krok do kwaśnych deszczy! Właśnie dlatego elektrownie stosują specjalne filtry, które ograniczają emisję siarki.
- Powód korozji i degradacji węgla. Piryt w węglu może sprawić, że taki surowiec będzie się szybciej psuł. Utleniający się piryt może prowadzić do powstawania kwasu siarkowego. Co on robi? Niszczy nie tylko sam węgiel, ale i konstrukcje, w których jest przechowywany.
- Czy może się zapalić? Tak! W niektórych kopalniach piryt jest poważnym zagrożeniem. Piryt w obecności tlenu i wilgoci może prowadzić do samozapłonu złóż węgla. Taki proces nazywa się utlenianiem pirytowym i bywa przyczyną podziemnych pożarów, które trudno ugasić.
- Dawniej miał wartość! Choć dziś piryt w węglu to problem, kiedyś potrafiono go wykorzystać. W XIX wieku węgiel bogaty w piryt był używany do produkcji kwasu siarkowego. Miał on szerokie zastosowanie w przemyśle chemicznym. Dzisiaj kwas siarkowy pozyskuje się głównie podczas przetwarzania ropy.
Podsumowując - piryt w węglu to raczej niechciany gość. Zanieczyszcza powietrze, powoduje korozję, a nawet może wywołać pożary. Ale z drugiej strony wygląda pięknie! Jeśli znajdziesz błyszczące drobinki w kawałku węgla - wiesz już, co to jest. Nie będzie to złoto, na które miałeś nadzieję, ale zwykły piryt.
Czy piryt ma jakąś wartość?
Na pierwszy rzut oka nie, bo nie kupisz za niego domu ani nie zrobisz z niego sztabki złota. Ale jeśli spojrzeć szerzej okazuje się, że piryt ma swoje zastosowania i bywa całkiem cenny.
- Geologia i poszukiwania złota
To brzmi absurdalnie, ale tam, gdzie piryt często ukrywa się też prawdziwe złoto! Wiele złóż złota zawiera drobne ilości tego kruszcu wewnątrz pirytowych kryształów. Poszukiwacze skarbów dobrze o tym wiedzą, znalezienie pirytu może być wskazówką, że w okolicy kryje się coś znacznie bardziej wartościowego.
- Biżuteria i ozdoby
Choć to "złoto głupców", wcale nie jest bezwartościowe w jubilerstwie. Piryt bywa wykorzystywany w biżuterii. Jego złocisty blask świetnie komponuje się z mosiądzem, miedzią i skórą, nadając wyrobom nietypowy, tajemniczy wygląd.
- Przemysł chemiczny
Jak już wspomnieliśmy dawniej piryt był jednym z głównych surowców do produkcji kwasu siarkowego. W XIX wieku ogromne ilości pirytu były przetapiane na siarkę. Choć dziś mamy lepsze metody pozyskiwania siarki, poprzez odsiarczanie spalin i paliw kopalnych, eksploatację złóż siarki to piryt wciąż ma pewne znaczenie w tej dziedzinie.
- Energetyka i baterie przyszłości?
Piryt ma ciekawą właściwość - może przewodzić prąd! Dlatego naukowcy badają jego zastosowanie w ogniwach fotowoltaicznych i bateriach nowej generacji. Może nie będzie to złoto w tradycyjnym sensie, ale kto wie, czy za kilkadziesiąt lat piryt nie stanie się kluczowym minerałem w technologii odnawialnej energii?
- Ezoteryka i właściwości pseudo magiczne
Niektórzy wierzą, że piryt przyciąga bogactwo, chroni przed negatywną energią i dodaje odwagi. Oczywiście, to są bzduy bo jak kamień może mieć magiczną moc. Obalaliśmy już niejeden tzw. minerał magiczny.
Podsumowując - piryt może i nie jest złotem, ale nie jest też bezużyteczny! Ma wartość w geologii, biżuterii, przemyśle, a może nawet w przyszłej technologii. Może i "złoto głupców", ale czy na pewno tak głupie?
Zapraszamy również do zapoznania się z naszymi pozostałymi artykułami:
